Araçsal Aklın Eleştirisi: Horkheımer ve Adorno

Çalışmanın amacı Frankfurt Okulu’nu meydana getiren filozofların, özellikle de okulun önde gelen teorisyenlerinden Adorno ve Horkheimer’ın, Eleştirel Teori adını verdikleri yöntemlerinden hareketle temel iddia, ilke ve özellikle de akıl eleştirilerini karşılaştırmalı biçimde ele almaktır. Frankfurt Okulu’nun öğretisi, temelde modern Batı toplumuna ortaya çıkan entelektüel, politik ve ahlaki krizin nedeni olarak gördükleri kurum ve anlayışlara yönelik eleştirisi ile karakterize olur. Eleştirel teori, bu bağlamda, mantıkçı pozitivizme, kapitalizme, Ortodoks Marksizm’e, kültür endüstrisine ve araçsal akıl anlayışına yönelik tespitler ve eleştirilerden hareketle şekillenmiştir. Eleştirel teorinin temsilcilerine göre, toplum ve bireyler, pozitivizmin dışlamaya çalıştığı ahlaki, dini, sanatsal ve politik idealler soyutlanarak, yani üst yapı ihmal edilerek anlaşılamaz çünkü bunların toplumların varoluşunda merkezi bir önemi ve değeri bulunmaktadır. Bu anlamda eleştirel yöntem, bireylere eleştirel bir kavrayış kazandırarak, onları özgür ve otonom hale getirmeyi, böylece yabancılaşmanın aşıldığı bir toplum inşa etmeyi hedefler.

Anahtar Kelimeler: Eleştirel teori, araçsal akıl, kültür endüstrisi, Adorno, Horkheimer

The aim of this article is to adopt a comparative approach on the basic claims, principles of philosophers –Adorno and Horkheimer in particular– who constitute Frankfurt school with reference to the method they call Critical Theory. The teaching of Frankfurt School is mainly characterized with its critique towards institutions and conceptions which they consider to be the reason of intellectual, political, and moral crisis that emerged in the modern Western society. In this regard, critical theory has been shaped by determinations and critics with reference to logical positivism, capitalism, Orthodox Marxism, culture industry and modern conception of instrumental reason. According to the representatives of Critical Theory, neither society nor individuals can be understood by neglecting the superstructure, namely by isolating the moral, religious, artistic and political ideals which positivism tries to exclude and to avoid because these carry a central importance and value in societies. In this sense critical theory aims at making individuals free and autonomous by making them adopt a critical viewpoint and thus at constructing a society where alienation has been overcome.

Keywords: Critical theory, instrumental reason, culture industry, Adorno, Horkheimer